گنجینه بی مانند خزانه جواهرات ملی مجموعه ای از گرانبهاترین جواهرات جهان است که قرون و اعصار مختلف فراهم آمده است.هر قطعه از این جواهرات گویای بخشی از تاریخ پر فراز و نشیب ملت بزرگ ایران و مبین ذوق و خلاقیت های هنری مردم این مرز و بوم است.
گنجینه حاضر از یک طرف بیانگر فرهنگ و تاریخ کهنسال و پر تلاطم ملت ایران و بخشی از زندگی پر ماجرای گذشتگان و از طرفی دیگر معرف فرهنگ این ملت و ذوق و قریحه ایرانیان در ساختن این اشیاء زیبا و با ارزش می باشد.
در مورد این مجموعه نفیس سخن بسیار می توان گفت ، اما به یک پرسش نمی توان پاسخ قطعی داد:
بهای این مجموعه چقدر است ؟
هیچکس پاسخ این سئوال را نمی داند ، زیرا در این مجموعه گوهرهائی هست که در جهان نظیر ندارد ، در پاسخ به این سئوال فقط می توان گفت : مجموعه جواهرات ملی ایران از لحاظ هنری ، تاریخی و منحصر به فرد بودن در شرایطی است که حتی زبده ترین کارشناسان و ارزیابان جهان هم نتوانسته اند ارزش واقعی و یا تقریبی آن را محاسبه کنند.
به موجب قانون مصوب 25 آبان سال 1316 شمسی ، قسمت عمده جواهرات به بانک ملی ایران منتقل گردید و سپس جزء پشتوانه اسکناس و بعدا" وثیقه اسناد بدهی دولت به بانک بابت پشتوانه اسکناس قرار گرفت.
خزانه فعلی جواهرات در سال 1334 ساخته و در سال 1339 با تاسیس بانک مرکزی ایران به این بانک سپرده شد.
اطلاعات دقیقی در مورد کیفیت و کمیت گنجینه جواهرات تا قبل از دوران صفویه در دست نیست و می توان گفت تاریخچه جواهرات ایران از زمان سلاطین صفوی آغاز می شود.
آنها حدود 2 قرن از سال 907 تا 1148 هجری قمری شروع به جمع آوری گوهر ها نمودند و حتی کارشناسان دولت صفوی جواهرات را از بازارهای هند ، عثمانی و کشورهای اروپائی مانند فرانسه و ایتالیا خریداری و به اصفهان پایتخت حکومتی می آوردند.
در پایان سلطنت شاه سلطان حسین و با ورود محمود افغان به ایران ، خزاین دولت توسط مهاجمان افغانی غارت شد و مقداری از آنها به وسیله محمود افعان به اشرف افغان منتقل شده بود، پس از ورود شاه طهماسب دوم به همراهی نادر به اصفهان ، این جواهرات به دست نادر افتاد و از خروج آنها از ایران جلوگیری شد.
بعدا" نادر برای پس گرفتن آن قسمت از جواهرات که به هندوستان رفته بود، نامه هائی به دربار هند نوشت ، اما جواب نامساعد شنید.
پس از لشکرکشی نادر به هند 1158 هجری قمری ، محمد شاه مبالغی نقدینه ، جواهر و اسلحه تسلیم نادر کرد.
در سال 1160 پس از قتل نادر ، احمد بیک افغان از سرداران نادر ، دست به غارت جواهرات خزانه نادر زد.
از جمله این گوهر ها که از ایران خارج شد و هرگز بازنگشت ، الماس معروف کوه نور بود.
این الماس به دست احمد شاه درانی و رنجیت سینگ پنجابی افتاد و با شکست رنجیت سینگ از انگلیس کوه نور بدست کمپانی هند شرقی در سال 1266 به ملکه ویکتوریا اهداء شد.
از آن پس تا زمان قاجاریه ، باقیمانده خزاین تغییرات چندانی نیافت و در دوران قاجار مجموعه جواهرات جمع آوری و ضبط شد و تعدادی از جواهرات به تاج کیانی ، تخت نادری ، کره جواهر نشان و تخت طاووس (تخت خورشید) نصب گردید.
در موزه جواهرات ملی در مجموع 37 گنجینه وجود دارد که بصورت مختصر از برخی از آنها نام برده می شود.
گنجینه شماره یک محتوی قطعاتی مانند قلیان ، گلدان و آینه است که همه آنها آراسته به جواهرات می باشند.
گنجینه شماره 2 هم شامل تعدادی سرپوش غذا و کوزه قلیان و تنگهای مینا و انفیه دان زرین است.
گنجینه شماره 3 محتوی یک شمعدانی آراسته و سرپوش های آراسته غذا است.
گنجینه 4 شامل قندان و قوری و سینی های طلا است و یک کوزه قلیان نارگیلی شکل از تخم شتر مرغ است که روی آن حکاکی شده است.
گنجینه 5 به فیروزه اختصاص دارد
گنجینه 6 تعدادی شمشیر و خنجر جواهر شنان است
گنجینه شماره 7 مربوط به جقه ها و یا پیش کلاه های بسیار زیبا می باشدکه تماما" مرصع به جواهرات است.
گنجینه 8 شامل ساعت ها و قلمدان ها است و گنجینه 9 مجموعه ای از شمشیر ها و سینه بند چرمی که همگی آراسته به سنگ های قیمتی هستند.
گنجینه 10 محتوی اشیاء گرانبهائی مانند سنجاق سینه ، گل سینه و بند ساعت است.
گنجینه های 11 و 12 شامل ظروف مختلف آراسته به یاقوت و لعل و نیم تاج های بانوان است
گنجینه شماره 13 شامل انواع مروارید است .
گنجینه شماره 14 محتوی یک کره آراسته به یاقوت و اشیاء دیگر است.
گنجینه شماره 15 شامل آینه و تاج بالای آینه و عصاء تشریفات و جبه تاجگذاری است.
گنجینه 17 شامل تختی است که به تخت نادری معروف است اما هیچگونه رابطه ای با نادر شاه ندارد و دلایل محکمی در دست است که تخت فعلی در زمان فتحعلی شاه ساخته شده است. تعداد جواهرات این تخت 26733 قطعه می باشد.در دو مراسم تاجگذاری پهلوی این تخت استفاده شده است.
گنجینه های 19 و 20 و 21 هم شامل مدال ها ، جبه و ساعت های مختلف هستند که قابل توجه ترین آنها کلاه مروارید دوزی شده عباس میرزا است .
گنجینه های 22 و 23 و 24 شامل انواع خنجر و یراق آراسته اسب و سنجاق های سینه مروارید و انواع گل ها و حشرات مزین به برلیان و الماس است که یک نمونه از آنها سه عدد سنجاق سینه درشت اردک از مروارید سیاه و قوها از مروارید سفید است.
گنجینه شماره 25 شامل قبضه تفنگ و تیرکش آراسته به انواع جواهرات است.
گنجینه شماره 26 محتوی جواهراتی است که برای استفاده خاندان پهلوی اختصاص داده شده بود.در سال 1317 در هنگام ازدواج اول محمدرضا پهلوی تصمیم گرفته شد برای خاندان وی جواهراتی ساخته شود ، لذا به وسیله جواهر سازان ایرانی و فرانسوی تعدادی از جواهرات ساخته شد و مورد استفاده قرار گرفت.
گنجینه 27 محتوی سنگ های بسیار درشت زمرد از 10 تا 320 قیراطی و نیز تعدادی اشیاء آراسته به زمرد است، یکی از ایناشیاءانفیه دان زمرد بسیار اعلاء که از 92 قطعه زمرد خوش رنگ و صاف تشکیل شده است می باشد.
گنجینه شماره 28 شامل سپر آراسته نادر شاه و همچنین تعدادی شمشیر و قمه است.
گنجینه های 29 و 30 شامل آفتابه و لگن های طلای مینا و آینه سفری فتحعلی شاه و قهوه خوری و غیره است.
گنجینه های 31 و 32 و 33 شامل اشیاء تجملی از قبیل قلیان و سر قلیان و سینی و سرپوش های غذا می باشند که همگی مزین به جواهرات می باشند.
گنجینه 34 تاج مورد استفاده رضا خان و محمد رضا پهلوی میباشد.شمار گوهر های نشانده شده بر تاج شامل :
3380 الماس ، 5 قطعه زمرد ، 2 قطعه یاقوت کبود ، 368 حبه مروارید غلطان جور و وزن تاج حدود 2 کیلو و هشتاد گرم است .
ضمنا" الماس معروف به دریای نور نیز در این گنجینه قرار دارد.شاید این الماس در میان جواهرات ملی ایران مقام اول را دارا باشد.ناصر الدین شاه معتقد بود این گوهر یکی از گوهرهای تاج کوروش بوده است.
گنجینه شماره 35 شامل تاج مورد استفاده فرح پهلوی است که از میان جواهرات ملی توسط وان کلیف و آرپل ساخته شده است. سنگ های آن شامل :
1469 قطعه برلیان ، 36 قطعه زمرد ، 2 قطعه لعل ، 34 قطعه یاقوت ، 105 قطعه مروارید است و وزن آن 1480 گرم است.
گنجینه شماره 36 شامل تاج فتحعلی شاه معروف به تاج کیانی است که آراسته به الماس ، زمرد ، یاقوت و مروارید است و اولین تاجی است که پس از دوران شاهنشاهی ساسانی به این صورت ساخته شده است.
گنجینه شماره 37 شامل کره جواهر نشان است که به دستور ناصرالدین شاه توسط گروهی از جواهر سازان ایرانی به سرپرستی ابراهیم مسیحی ساخته شده است.طلای خالص بکار رفته در این کره 34 کیلوگرم و تعداد جواهرات نصب شده روی آن 51366 قطعه است.
تخت طاووس (تخت خورشید)
به فرمان فتحعلی شاه در سال 1216 هجری قمری ساخته شد و به مناسبت نقش خورشید مرصعی که در صدر تخت تعبیه شده است بنام تخت خورشید معروف گردید.زمانیکه فتحعلی شاه با طاووس تاج الدوله ازدواج نمود این تخت بنام تخت طاووس مشهور شد و با تخت طاووس معروف هند فرق می کند.این تخت تا سال 1360 در کاخ گلستان نگهداری می شد اما در 17 شهریور همان سال به خزانه جواهرات بانک مرکزی منتقل شد.